Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմության» համաձայն, երբ 287 թվականին Տրդատը հռոմեական զորքի օգնությամբ հաղթանակած վերադառնում է Վաղարշապատ՝ վերագրավելու իր հոր գահը, ճանապարհին՝ Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանում, գոհաբանական զոհեր է մատուցում Անահիտ աստվածուհու մեհյանին։ Թագավորի զինակից Գրիգորը հրաժարվում է մասնակցել զոհաբերության արարողությանը, քանի որ քրիստոնյա էր։ Հայոց արքան այդ ժամանակ տեղեկանում է նաև, որ Գրիգորը իր հայր Խոսրովին սպանող Անակ իշխանի որդին է։ Տրդատ Գ-ն հրամայում է նրան գցել Արտաշատի ստորերկրյա բանտը (որն այժմ հայտնի է «Խոր վիրապ» անունով), որ սահմանված էր մահապարտների համար։
Տրդատ թագավորի դատելը, պատկերված Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու պատին, 13րդ դար:
Գրիգորից բացի Մեծ Հայքում քրիստոնեության տարածմանը և պետական կրոն դառնալուն էապես նպաստել են Հռիփսիմյանց կույսերը։
նրանք հռոմեացի կույսեր էին, ովքեր հալածվել էին Դիոկղետիանոս կայսեր կողմից և փախել արևելք։ Նրանց թվում էին սուրբ Հռիփսիմեն, Սուրբ Գայանեն, Սուրբ Շողակաթը, սուրբ Նունեն և այլք՝ տարբեր տվյալներով մինչև 40 հոգի։ Նրանցից Նունեն (Նինո) հիմնադրում է վրաց եկեղեցին։ Կույսերը նախ երկրպագում են Քրիստոսի տնօրինական տեղերին (Պաղեստինի սուրբ վայրեր) և ապա Եդեսիայի վրայով անցնում Մեծ Հայք՝ հաստատվելով Վաղարշապատ մայրաքաղաքի մոտ՝ հնձաններում։ Տրդատը ցանկանում է ամուսնանալ Հռիփսիմե կույսի հետ, սակայն մերժում է ստանում։ Ի պատասխան դրա՝ 300 թվականին հրամայում է բոլոր կույսերին մահապատժի ենթարկել
Կույսերի նահատակությունից հետո հայոց արքան ջղային ծանր հիվանդություն է ստանում, այդ հիվանդությունը որակվում է խոզակերպությամբ։ Թագավորի քույրը՝ Խոսրովիդուխտը, մի քանի անգամ երազ է տեսնում, որ Տրդատին կարող է բուժել միայն Արտաշատում բանտարկված Գրիգորը։ Նրան ազատում են բանտարկությունից և հանդիսավոր կերպով ընդունում մայրաքաղաք Վաղարշապատում։ Գրիգորը նախ ամփոփում է նահատակ կույսերի մարմինները, ապա 66 օր քարոզում քրիստոնեության լույսի մասին ու բժշկում թագավորին։ Տրդատ Գ-ն և ողջ արքունիքը մկրտվում են. քրիստոնեությունը հռչակում է պետական կրոն:
Տրդատ Մեծ թագավորը, Աշխեն թագուհին և թագավորի քույր Խոսրովդուխտը
Նոր հիմնադրված քրիստոնեությունը ժողովրդի մեջ տարածելու համար Հայաստանում պետք է ստեղծվեր հոգևորականության համակարգ։ Դասակարգման գագաթին՝ հոգևոր հովիվներից վեր, պետք է լիներ գլխավոր հովվապետը։ Ձեռնադրման համար հայոց եկեղեցու հիմնադիր Գրիգոր Լուսավորիչը հանդիսավորությամբ ուղարկվում է Կապադովկիայի վարչական կենտրոն Կեսարիա քաղաքը, որտեղ ժամանակին կրթություն էր ստացել։ Կապադովկիայի եպիսկոպոսները քաղաքի եպիսկոպոս Ղևոնդի գլխավորությամբ Գրիգորին ձեռնադրում են Հայաստանի եպիսկոպոս։ Մեծ Հայքում նրա օծումը պետք է իրականացներ Փոքր Հայքի (մ.թ.ա. 1-ին դարից՝ հռոմեական պրովինցիա) Սեբաստիա քաղաքի Պետրոս եպիսկոպոսը։ Ագաթանգեղոսի վկայությամբ, երբ հայոց քահանայապետը վերադառնում է Վաղարշապատ, Տրդատ Մեծը նրան բազմեցնում է իր արքունիքի երկրորդ գահին։ Գրիգորը հայ եկեղեցու նվիրապետությունը կազմակերպում է ժամանակի պետական վարչական կառուցվածքի համաձայն՝ յուրաքանչյուր նախարարության համար մեկական եպիսկոպոս՝ թվով 36, իսկ ինքը շուտով ստանում է Հայոց Հայրապետ անունը։ Եկեղեցական ժողովներում եպիսկոպոսներից 18-ը նստում էին հայրապետի աջ, և մյուս 18-ը՝ նրանից ձախ կողմերում։ Վաղարշապատում կառուցվում է մայր եկեղեցի, և այն դառնում է հայոց կաթողիկոսանիստը։ Կաթողիկոսն ու թագավորը քանդում են Հայաստանի գրեթե բոլոր հեթանոսական տաճարները. կանգուն են մնում Գառնիի հեթանոսական տաճարը և Նեմրութ լեռան դիցապաշտարանը
Տրդատին է վերագրվում կաթողիկե եկեղեցու հիմնադրումը Վաղարշապատում։ Նա մահացավ 330 թվականին։ Նրանից մի քանի տարի առաջ Մանեա այրք կոչվող վայրում մահացել էր մենակյացության անցած Գրիգոր Լուսավորիչը
Գրիգոր Լուսավորիչը վախճանվեց 325 թվականին, Նիկեայի ժողովի գումարման ժամանակ։ Նրան հաջորդեցին իր որդիները, նախ կրտսերը՝ կուսակրոն Արիստակեսը (325-333), հետո ավագ որդին՝ Վրթանեսը (333-341)։ Ժառանգական կաթողիկոսությունը ընդհատվում է 347 թվականին, երբ Լուսավորչի թոռ Հուսիկ Ա կաթողիկոսի սպանությունից հետո հաջորդում են Դանիել Ասորին (347-347) և Փառեն Աշտիշատցին (347-353)։ Վերջինս սերում էր Աղբիանոսյանների տոհմից, ովքեր մինչև քրիստոնեության ընդունումը ազդեցիկ դիրք էին զբաղեցնում Հայաստանի քրմապետական պաշտոններում։
353 թվականին՝ Արշակ Բ թագավորի ու հայոց ավագանու համաձայնությամբ կաթողիկոս է ընտրվում Հուսիկ կաթողիկոսի թոռը Ներսես իշխանը, ով կրթություն էր ստացել Կեսարիայում։ Այդպիսով կաթողիկոսական աթոռը կրկին վերադարձվում է Լուսավորչի տոհմին։ Ներսեսը 28 եպիսկոպոսների և նախարարների ուղեկցությամբ ձեռնադրություն ստանալու համար ուղարկվում է Կեսարիա։
354 թվականին Ներսես կաթողիկոսը մի նշանավոր նա գումարում է Աշտիշատի եկեղեցական ժողովը։ Այն զբաղվում է հիմնականում երկու կարևոր հարցերով։
Կազմակերպչական հարցեր
- Հոգևոր հովիվները որոշում են հայոց թագավորության տարբեր վայրերում հիմնել տարբեր հասարակական շենքեր՝ աղքատանոցներ, որբանոցներ, հիվանդանոցներ, ուրկանոցներ, հյուրանոցներ և այլ բարեգործական հաստատություններ, ինչպես նաև՝ վանքեր ու պարսպապատ կուսանոցներ, հաստատել դպրոցներ յուրաքանչյուր վանքում։
- Ժողովը զբաղվում է նաև ծիսական բարեկարգման հարցերով. մարդկանց հուղարկավորության ժամանակ արգելում է հեթանոսական սովորությամբ՝ լաց ու կոծ անել, հանդերձներ պատռել, քանի որ քրիստոնյան պարտավոր է հավատալ հանդերձյալ կյանքին։ Արգելվում է մերձավոր արյունակիցների ամուսնությունը, բազմակնությունը և այլ սովորույթներ։
- Հանձնարարվում է հեռու մնալ մի շարք արատավոր երևույթներից՝ հարբեցողությունից, պոռնկությունից, սպանությունից, գթությամբ վարվել ծառաների հետ, ծանր հարկերով չնեղել ժողովրդին և այլն։
Դավանաբանական հարցեր
- Նիկեայի Ա Տիեզերական ժողովում (325) բանաձևվում է Եկեղեցու ուղղափառ դավանությունը Որդի Աստծո մասին։ Լուսավորչի որդի Արիստակես Հայրապետը բերել էր Հայաստան և այն ընդունելի էր համարվել Գրիգոր Լուսավորչի կողմից ու դարձել նաև Հայ Եկեղեցու Հավատամքը. այսպիսով հայոց եկեղեցու հավատո հանգանակը դառնում էր ուղղափառությունը։ Մի քանի տարի անց Հռոմեական կայսրությում քաղաքական վերնախավը օժանդակում է արիոսականությանը։ Աշտիշատի ժողովը մերժել է արիոսականությունը և ընդունել Նիկեական Հանգանակը։
Աշտիշատի ժողովի որոշումները իրականացնելու, բարեփոխումներ անցկացնելու շնորհիվ Ներսես կաթողիկոսը հորջորջվում է «Մեծ» կոչմամբ
Հայաստանի առաջին եկեղեցին՝ Սուրբ Թադևոսի վանքը
Ս Թադեոս (Թադե) Առաքեալի վանքը գտնուում է Չալդրանի Ղարաքիլիսա գիւղում, Թեհրան - Բազարգան ճանապարհի 60 կմ ի վրայ։ Կառուցման թուականը վերագրւում է 4-ից 6 րդ դարերին, իսկ ըստ աւանդութիւն' այն հիմնադրել է Թադէոս Առաքեալը 66 թ-ին։ Քարին փորագրած գրութիւնը վկայում է, որ վանքը 1814 թ. վերանորոգուել է Աբրաս Միրզայի հրամանով։ Ս. Թադեոս Առաքեալի վանքը մի քանի անգամ երկրաշարժից աւերւել է և կրկին վերանորոգուել։ 1946 թ. վերանորոգւել է Թաւրիզի հայոց առաջնորդարանի ջանքերով, և 1954 թ. առաջին հայ ուխտաւորները' 50-60 հնգանոց խմբով, Սուրբ Թադեոս Առաքեալի նահատակութեան օրը ուխտագնացութիւն կազմակերպեցին Թաւրիզից դէպի Ս. Թադեի վանք։ Այդ ժամանակ կառուցւեց 60 կմ. ճանապարհ' Ղարազիաեյդինից մինչև վանք։ Վանքի գմբէթը բրգաձև է և բաղկացած է 12 մասից։ Արևելեան մասը սև քարից է, և 14-րդ դարի աւերիչ երկրաշարժից կանգուն մնացած միակ մասն է։ Իսկ կենտրոնական և արևմտեան հատւածները երկրաշարժից յետոյ կառուցապատուել են սպիտակ քարերով։ Վանքի առաստաղը և ներսի պատերը պարզունակ են, բայց դրսի պատերը պատւած են արծւի և կենդանիների քանդակներով, սրբաքանդակներով ու զարդաքանդակներով։ Զանգակատունը կառուցւած է չորս հսկայ սիւների վրայ, որոնք միացւած են կամարներով։
2008 թ. այն գրանցվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության համաշխարհային ժառանգության մեջ Ս.Ստեփանոս և Ձորձոր վանքերի հետ միասին, ‘‘Հայկական եկեղեցիները Իրանում’’ անվան տակ։
Սուրբ Թադեի վանքի քանդակները բաժանվում են հետևյալ գոտիների։
Առաջին գոտին, որը համահավասար բարձրությամբ ներառում է և՛ զանգակատան, և՛ եկեղեցու արտաքին տեսքը ներառւմ է հայկական արքայական զինանշաններ, բուսական քանդակային ներդիրներ, Սուրբ զինվորների և հոգևորականների քանդակներ։ Երկրորդ գոտին երկշարք որթագալարն է։ Վերինը ներկայացնում է սյուժետային տեսարաններ, իսկ ստորինը՝ բուսական զարդաքանդակներ։ Երրորդ գոտին ներկայացնում է սրբերի, առաքյալների և թագավորների։ Ընդ որում այս գոտիաշարերից յուրաքանչյուրն, ի տարբերություն Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցու, ունի հստակ տարանջատում։ Այն եզրագծված է բարձր ռելիեֆ ունեցող շրջանակով։ Գոտիների թվաքանակի ճշտմանը խանգարում է անավարտ զանգակատունը։ Այն արգելել է ավարտել ժամանակի կաթողիկոսը, որպեսզի չգերազանցի Էջմիածնի զանգակատանը։ Միայն առաջին գոտին է իր շարունակությունը գտել զանգակատան հարդարանքում։ Հարդարանքի ստորին հատվածում առյուծների և բուսական պանոների առկայությունը վերաբերում է միայն զանգակատանը, իսկ եկեղեցին այդ հատվածում զուրկ է որևէ զարդաքանդակից։ Եկեղեցու առաջին զարդագոտին ամենաերկարն է, քանի որ այն ընդգրկում է նաև զանգակատունը։ Այնտեղ քանդակները տրված են առանձին-առանձին՝ յուրաքանչյուրն իր շրջանակով։ Եթե զանգակատան դեպքում գործում է խարիսխավոր սյան վրա հենվող կամարի սկզբունքը, ապա բուն եկեղեցու շրջանակները հեռանկարային սրածայր կամարներ են։ Արվեստաբանության մեջ կա տարակարծություն Սուրբ Թադեի քանդակների ազդեցության մասին։ Միևնույն ժամանակ պետք է նշել, որ հեղինակնրն ամբողջությամբ և հիմնովին չեն ուսումնասիրել այս հուշարձանը։ Սուրբ Թադեի արտաքին հարդարանքում ուսումնասիրողները նկատում են ուշ միջնադարյան պարսկական արվեստի ազդեցություն, և իր ճոխությամբ այստեղ առկա է նաև բարոկկյի երանգ։ Ըստ մեկ այլ տեսակետի Սուրբ Թադեն ամենայն հավանականությամբ կառուցվել է հեթանոսական տաճարի վրա, ինչը առհասարակ հատուկ էր քրիստոնեությանը, և հետևաբար կրում է վերջինիս ոճական ազդեցությունը, սակայն ուսւմնասիրղների մեծամասնությունը հանգել ք այն մտքին, թե Սուրբ Թադեի հարդարանքի սկզբունքը առաջին հերթին կապվում է Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցու հետ։ Այս տեսակետի կողմնակիցներն են Վ. Հարւթյունյանը, Ա. Հախնազարյանը, Ա. Զարյանը։ Մեր կարծիքով, իհարկե, ուշ միջնադարյան հայկական արվեստն անդրադարձ էր առաջին հերթին վաղ միջնադարյան օրինակներին և Աղթամարի Սուրբ Խաչին։ Իսկ Սեֆյանների շրջանի արվեստի ազդեցությունը չպետք է տեղայնացնել զուտ հայկական հուշարձաններում։ Կարելի է ասել, որ դա ժամանակի թելադրանքն էր։ Սուրբ Թադե եկեղեցին նշանակալի է իր զարդագոտու քանդակներով, որոնք բազմաթիվ են և ուսումնասիրված չեն։ Հատկապես աչքի է ընկնում արևի սկավառակը ներկայացնող պատկերաքանդակը։ Արևի պատկերաքանդակը ամենալավ պահպանված օրինակներից է։ Կլոր սկավառակից բխում են 36 ճառագայթներ, որոնք չորս կետում միանում են ծաղիկներին։ Այս հորինվածքի արտահայտչականությունը պայմանավորված է ինչպես կենտրոնական մասի տեղադրությամբ, այնպես էլ քանդակագործի կողմից դիմագծերի հստակ արտահայտմամբ։ Արևի՝ փոսիկավոր բիբերով նշաձև աչքերը, խոշոր քիթը և շրթունքները ամբողջացնում են կերպարը։ Ընդ որում զարդագոտու քանդակների դասավորությունը ամբողջովին տարբերվում է Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցուց, որն հանդիսանում է այս եկեղեցու նախատիպը։ Վերջինում ոչ մի ճակատ չի կրկնում մյուսին, աչքի է ընկնում պատկերաքանդակների բազմազանությամբ, սակայն Սուրբ Թադեում կան առանձին հորինվածքներ, որոնք չեն հանդիպում Աղթամարում և դուրս են նրա խորհրդաբանությունից։ Ճերմակ եկեղեցու արևի սկավառակը այդ օրինակներից մեկն է։ Արևից աջ և ձախ պատկերված է թե ինչպես վիշապի հեքիաթային կերպարը հոշոտում է կենդանուն։